मामा तरा की माहिती देनको पयले पोवार समाज की उत्पत्ती कसी, कहा अना कब भयी रहे. ओय येन क्षेत्र मा कब आया रहेत. अना मामा तरा कसा बन्या रहेती येकी जानकारी लेबीन.
१) पोवार समाजकी उत्पत्ति
आपलो पोवार समाजकी उत्पत्ति कसी भयी येको बारामा अलग अलग इतिहासकारका अलग अलग मत सेत. पर एक सामाजिक सर्वेक्षण लक मालुम होसे का आबु-अचलगड़ मा एक यज्ञ को आयोजन साती ऋषीमुनी तीन टाकामा घीव जमा करसेत. तब एक राक्षस हल्या (भैसा) को रुप धरस्यान तीनही टाकाको घीव पिय लेसे. अना यज्ञ मा विघ्न आनसे. मंग ओय ऋषीमुनी आबु जवरको चंद्रावती प्रदेश का तत्कालीन राजा "आगीपाल" जवर जासेत अना ओला ओन राक्षसला मारनसाती बिनंती करसेत. ओन राजा अना राक्षसमा जोरदार युध्द होसे. आखरी मा राजा हतास होयशान आपलो सिर काटकर कालीमाय ला रक्त चढ़ावसे. येकोलक कालीमाय प्रसन्न होयकर सिर लका परमार म्हणजेच पोवार, धड़ लका धाकड़, हात लका चव्हाण अना रक्तबुंद लका बुंदेला बनावसे. ये सब राजपूत मिलकर कालीमाय को आशिर्वाद लका ओन राक्षसला खतम करसेत. असी एक पौराणिक कथा बाचनोमा आयीसे.
काही आधुनिक इतिहासकार को अनुसार सामाजिक परिवर्तन समय की मांग होती. वु समय बौद्ध धर्मको विस्तारको समय होतो अना अहिंसाच धर्म आय येको प्रचार जोरसोर लका सुरु होतो. येकोमा क्षत्रिय राजाइनन् अस्त्र-शस्त्रला हिंसक समझकर इनको त्याग करशान ओको जागापर हातमा जप माला धरीन. येकोलक क्षत्रिय धर्मको घोर पतन भयेव. येको परिणाम येव भयेव का, विदेशी लोकईनको भारतमा आक्रमण करस्यान कब्जा करनो सुरु भयेव. धर्म को रक्षण करनसाती काही उत्साही ब्राह्मण न् आबु पर्वतपर एक यज्ञ को आयोजन करीन. उद्देश एकच होतो, जे क्षत्रिय आपला धर्म का कर्म अना मर्यादा भुल गया सेती, उनला दीक्षा, शस्त्र, विद्या, आचरण, शासन, संस्कृती की शिक्षा अना देशभक्ती को पाठ सिकायकर सशक्त राष्ट्र नेतृत्व निर्माण करनो. येकोसाती येन क्षत्रियइंला अग्नी को साक्षीमा मंत्र, तप, जपलका सुसंस्कृत बनायीन अना च्यार राजपूत शाखा को उदय भयेव. कुलको नाव अग्नीकुल अना परमार, परिहार, सोलंकी, चौहान असा नवीन राजपूत तयार भया. या धर्मक्रांती भारतमा तब भयी जब जैन तीर्थकर पार्श्वनाथ भया म्हणजेच वु समय ई.स.पुर्व ८०० साल पयले मानेव गयी से.
ई.स. पुर्व ८०० साल पासुन त ई.स. पुर्व ५६ साल वरी आपलो पोवार वंश को इतिहास उपलब्ध नही रहेव लका बाचनोमा नही आयी से. उज्जयीनी का राजा विक्रामादित्य परमार वंशका प्रतापी राजा भया होता. इनन् राजपाठ संभालीन तब भारतवर्ष पर शक दुश्मनईनन् चढ़ाई करीतीन. उनको संग युध्द करशान उनला हाराईस अना भारतमाता ला दुश्मनलका मुक्त करीस. राजा विक्रमादित्य इननच ई.स. पुर्व ५६ मा विक्रम संवत की सुरुवात करीन. सिंहासन बत्तीसी, विक्रम बेताल हे जग विख्यात कहाणी राजा विक्रमादित्यकीच आत.
मालवा को राजा सम्राट भोजदेव भी विक्रमादित्य ला आपला पुर्वज मानत होता. राजाभोज को जन्म इ.स.९८० को बेरा भयेव होतो. उनको अजीको मृत्यू को बाद १५ सालको उमरमाच इनला मालवा को राजा बननो पड़ेव. तब मालवाकी च्यारही दिशा दुश्मनलका घिरी होती. दक्षिण पश्चिम मा चालुक्य, उत्तर मा तुर्क अना राजपूत, पुर्वमा युवराज कलचुरी असा दुश्मन होता. माय गडकालीका को आशीर्वाद लका राजाभोज न् सबला पराभूत करीस. तपस्या अना साधनालका सरस्वती माता की भी उनला विशेष कृपा होती. उनला चौसट प्रकार की सिध्दी प्राप्त होती. भोजशाला को निर्माण करीन अना वहा सरस्वती माता सारखीच वाग्देवी माताकी मुर्ती बनाईन. वाग्देवी को कृपालक विविध विषय पर ८४ ग्रंथ उनन लिखी होतीन. उनको राजमा जवरपास १४०० विद्वान राजाश्रय मा रव्हत होता. राज्यसभा मा ५०० विद्वान रोबोटिक्स तकनीक अना जहाज निर्मिती को काम करत होता. स्थापत्यशास्त्र मा भी राजा भोज की बराबरी अजवरी कोनीन् नही करीन. उनको कालमाच बेतवा नदीपर सिंचाई साती बहुत मोठो मातीको धरण बनेव. अकरावो सदीमाच राजाभोज को हातलका उज्जयीनी को महाकालेश्वर मंदिर, केदारनाथ को मंदिर, रामेश्वर को मंदिर, सोमनाथ को मंदिर अना मुंडीर को मंदिर को जीर्णोध्दार भयासेती. इनको विशेष वर्णन करनको कारण की आपलो पोवार वंशमा असा प्रकारका महान प्रतापी, साहित्यिक अना धार्मिक सम्राट राजा भया होता जिनको अकरावी सदीमा पुरो भारतपर भक्तीभावलका माय वाग्देवीको कृपामा इसवी सन १०५५ वरी राजकाभार चलेय. आम्ही असो विर महान प्रतापी सम्राट का वंशज आजन.
राजाभोज को बाद मालवा पर इ.स. १३०५ वरी पोवार राजाईनको राज होतो. येको बाद मोहम्मद घोरी, खिलजी सुल्तान ओको बाद दिल्ली का मुगल शासक सम्राट अकबर पासून औरंगजेब इनको मालवा पर १७२७ वरी सत्ता होती. ओकोबाद मराठाईनन् मुगल पासून मालवा जीतकर उदोजी पंवार मालवाका सुबेदार नियुक्त भया.
२) पोवार समाजको स्थानांतरण
पोवार समाज को मालवा लका बैनगंगा नदी क्षेत्र, येन पुर्व विदर्भमा तीन बार स्थानांतरण भयीसे असो उपलब्ध गजेटीयर, रसेल को इतिहास अना भाट की पोती परलका जानकारी मिलसे.
भंडारा, बालाघाट जिल्हा गजेटीयर मा असो अंदाज देयेव गयीसे. शहाबुद्दीन घोरी को आक्रमण अना लुटपाट लका पोवार लोक आपलो नेता मित्रसेन को नेतृत्व मा मालवा लका येन प्रदेश ई.स. ११९० मा आया रहेती. रसेल इतिहासकार भी मानसे का, पोवार को पयलो स्थानांतरण मालवा राजाको समयमा म्हणजे अकरावो-बारावो सदीमा भयी रहे.
अना दुसरो स्थानांतरण ई.स. १३०५ को बाद म्हणजेच मालवा लक पोवार राजाको पतन भयेव को बाद भयी रहे. अना शांतीलका पाणी को साधन देखकर बैनगंगा नदी को थड़ीपरा जीवनयापन करनसाती तलवार सोड़शान खेती करनला हातमा नांगर धरी रहेन. अना खेती करनोमा रम गया रहेत.
अना तीसरो स्थानांतरण को बारामा असी माहिती मिलसे की, औरंगजेब को कालमाच देवगढ़ (गोंडवाना) मा राजा बख्त बुलंदशाह को राज होतो. बख्त बुलंदशाह ला जबरदस्ती लका मुस्लीम धर्म धारन करणसाती औरंगजेब बाध्य करीस. पर बख्त न मुस्लीम धर्म धारन करीस पर आपलो कामकाज मा गोंडी धर्मकोच चलन सुरु ठेईस. राज्य की आर्थिक स्थिती खराब रहेवलका दिल्ली सरकार को राजस्व बेरापर देनला असमर्थ भयेव. येन दुयी कारणलका बख्त बुलंद का पहिले हत्ती, घोडा अना खजिना औरंगजेब को सुल्तान न् जप्त करीन. अना बादमा औरंगजेब न ई.स. १६९१ मा राजगद्दी लका ओला पदच्युत करीस. औरंगजेब न देवगड मा दुसरो मांडलिक राजा ला बसाईस. राजा बख्त बुलंद ला येव सहन नही भयेव. ओन मालवा जायशान पंवार अना राजपूत सरदार इनला भेटकर मदत मांगीस. ओको संग ३७०० सैनिक की हत्ती, घोड़ा अना पैदल सेनादल कुटुंब कबिला सहित मालवा लका गोंडवाना आया अना औरंगजेब का मांडलिक राजा ला भगाकर ई. स. १७०१ मा आपलो राज्य पुनर्स्थापित करीस. (येकी नोंद भंडारा गजेटीयर १९०८ मा से.)
मालवामा पोवार उत्तम सैनिकको साथ साथ निपुण किसान होनकी बात बख्त बुलंद को जानकारीमा रही रहे. ओन आपलो राज्यकी आर्थिक स्थिती सुधारन साती पोवार सैनिक इनला बैनगंगा नदी थड़ीला लगशान खेती करनसाती जमीन, जंगल, गाव बसावन साती सुट देयी होतीस. अना आपलो पोवार सैनिकइनन् तलवार सोडस्यार हातमा नांगर धरी रहेन.
३) मामा तराकी निर्मिती
१६ वो सदीको सुरुवात मा तत्कालीन गोंडराजा हिरशाहा (ई.स. १४९७-१५२२) येन भविष्यमा पाणी की आवश्यकता ध्यान मा ठेयशान पुर्व विदर्भ को लोकइनको सामने असो फर्मान काहळीस का, " जो कोणी जंगल साफ करशान खेती करे ओला वा खेती की जमीन बहाल करेव जाये अना जो कोणी तरा बांधे ओला तरा को खाल्याकी जेतरो जमीनला तराको पाणी होये ओतरी जमीन खुद कास्तकार म्हणून बक्षीस देयेव जाये." येन संधीको फायदा लेयस्यार बैनगंगा नदीको थड़ीपरा रव्हनेवाला काही पोवार समाज अना कोहळी समाज को लोकईनन् लोकसहभागलका तत्कालीन सिंचाई व्यवस्थापनकी एक परंपरागत अना भविष्यमा पाणी टंचाई नही भयेव पाहिजे म्हणून येन तराईनकी निर्मिती करी होतीन.
तसो देखेव जाय त् हे आमरा पोवार अशिक्षित होता. ओन समयपर मोठो राजाश्रयमा हातमा तलवार धरशान युध्द करत अना आता तलवार सुटेवको बाद आपलो जीवनयापन करनसाती खेती करन लग्या. इनकोसाती शिक्षण व्यवस्था भी नोहती. पर राजाभोज सारखा पुर्वजईनका गुण उनको रग रगमा भऱ्या होता म्हणून येन तराईनकी निर्मिती करनको बेरा उनको अंदरका सुप्त अभियांत्रिकी ज्ञानको वापर करशान पाणी जमा करनसाती योग्य जागाकी निवड करीन, जब आबसारखी आधुनिक जमीनको उतार मोजनका डम्पी लेव्हल अस्तित्वमा नोहता, ट्रेक्टर किंवा बुलडोझर की माहिती नोहती, टोपो शिट्स नोहती. असो समयमा पोवार समाजको कास्तकार इनन् लोकसहभागलका येन तराईनकी सुनियोजित पध्दतलका श्रुंखला तयार करीन. येकोपरलका हे कास्तकार केतरा होतकरू होता असो दिससे. येन तराईनको खाल्या बिहीरी बी बांधीन. तराको श्रुंखला की निर्मिती करनको बेरा गावको च्यारही बाजूला तरा बांधीसेन. तरामाको पुरको पाणी सलांग परलका बहोनकी ज्या लेव्हल रव्हसे, वा गावको खाल्या रहे येकी बी उनन् काळजी लेईतीन. येकोलक पुरको पाणीको धोका गावला पोहच नही. एक तराको पाणी दुसरो तरामा, दुसरोको तराको पाणी तीसरो तरामा असी श्रुंखला तयार करशान पाणीको नाश न होता पाणीको अनखी अनखी वापर करनको तंत्र उनन उपयोगमा आनीतीन. गोंड राजाको कारकिर्दीमा हे तरा बन्या म्हणून इनला तब "गोंडकालीन तरा" कव्हत होता.
१९ वो शतकमा भारतमा इंग्रजको राज आयेव तब येन तराकी मालगुजारी वसूल करनकी मालकी ओन क्षेत्रको काही प्रतीष्ठित लोकईनला देईन अना उनला "मालगुजार" कहीन. हे मालगुजार लाभधारक कास्तकार करलका वसुल करेव रक्कममालक ठराविक रक्कम सरकार जवर जमा करत. इंग्रजको समयमा तराईनकी मालकी मालगुजार कर गयी म्हणून येन तराईनला "मालगुजारी तरा" कव्हन बस्या.
भारतला स्वातंत्र्य मिलेवको बाद ई.स. १९५० मा मालगुजारी संपुष्टमा आयी. ओको बाद ई.स. १९६३ मा येन तराईनला सरकार न आपलो ताबामा लेईस. परंतु सर्वोच्च न्यायालयको निर्णय लका येन तरा लका कास्तकारका सिंचाईका मुक्त अधिकार (Free Rights) जसाका तसाच ठेवनोमा आया. मालगुजार करलका हे तरा सरकारको ताबामा आयेवको बाद येन तराईनला "माजी मालगुजारी तरा" अना इनलाच संक्षिप्तमा "मामा तरा" असो नाव पड़ेव.
✍ इंजि. गोवर्धन बिसेन, गोंदिया
मो. ९४२२८३२९४१
दिनांक - ३० मई २०२१
